(Neure buruarentzat idatzi behar nituen batzuk)
Semearekin hitzegin dut oraintsu, Xabirekin. Ia sei urte ditu, eta Perun egina du joandaneko urte osoa, bere ama eta anaia txikiarekin, Aitorrekin, Qosco-n... Haiek han, eta ni hemen. Luze. Luzetsi. Pastika eta berantetsi...
Behin berriz ere, eta erdaraz beti aspaldi honetan: “Aita, ven pronto, que se me está olvidando el euskara. Aquí no habla nadie”.
“Etxeko lege” batzuk aldatu behar izan ditut... Hemen geundela, lege argia zen ezen euskaraz egiten ez bazidan, ez zela nirekin ari. Hortaz, erantzunik ez nik...
Eguneroko elkarbizitzak baditu bere erritmoak, bere orduak, bere maiztasunak, bere ahalak eta bere ezinak... Online egotea, berriz, beste mundu bat da... Areago sei-zazpi orduren aldearekin bazaude zu hemen eta haiek han... Gosaltzeko garaian lotan daude haiek. Bazkaltzeko garaian, berriz, gosaltzen ari dira. Afaltzeko garaian, noski, bazkaritea dute han... Eta arratsaldean berandu, ordenagailuaren aurrean egoteko tartetxo bat bilatzen dutenerako, gaueko ordu txikiak iritsi zaizkizu zuri hemen eta, konturatzerako, logalea.
Hutsa baino gehiago da online-eko “elkarbizitza”, bai.
Baina, ez gaitezen engaina, hutsa baino benetan askoz gehiago ere ez da...
Bolada batean, ohartuz joan nintzen gero eta gutxiagotan nahi zuela Xabik nirekin hitzegin... Emazteak esan zidanez, larritu eta guzti egiten zen txikia nirekin hitzegiteko garaian, bera ere konturatzen zelako gero eta baldarrago ari zela euskaraz, eta “legea” zein zen jakinda, ez zuen nirekin hitzegin nahi, hemengo logikaren arabera euskaraz egin behar zidalako, nik erantzungo banion.
Egunetik egunera, pentsatu nuen, ikaragarrizko esfortzua egina zuen hango bere adineko neskato-mutikoen, lagun eta ikaskide berrien aurrean... Bere doinuak, bere hitzak, bere “s” eta “z”ak espainol batenak izan ez zitezen...
Etxeko batzuk erbestean egoteak, beraz, etxeko legea aldatuarazi dit: nik ez diot erdaraz egiten (ez eta nire asmoan sekulan egingo ere), ez, baina berak erdaraz egiten badit ere, solasa segitzen diot nik orain, gorrarena egin gabe, lehen (edo hemen) ez bezala.
Azken batean, semeak erdaraz egitea baino miletan gogorragoa da zurekin hitz egin nahi ez izatea...
Asko pentsatu dut horretaz, teoria, praktika, nahia, militantzia, poetika pertsonalak eta... semea. Ez dakit nola joango zaigun hau, baina guztion artean ibiliarazi beharko dugu.
Euskal Herri txikiak ba omen dira munduartean. Askotan esan didate eta askotan irakurria dut hori... Arras berria da, ordea, niretzat orain munduarteko Euskal Herri txiki horietako bat izan beharra, eta estimatuko nituzke nik gidaliburuak, bai, estimatuko...
Hemengo eta honako nituen nik neure gidaliburuak. Banekien non nengoen, nondik eta nola. Gidaliburuak ezagutzen nituen, eta inorenak zuzentzeko ausardia ere hartzen nuen tarteka... Ez ninduen, ez, jakinduriak gidatzen... Zeure lekuan seguru eta errime, gauzen berri jakinda egoteak ematen dizun konfidantzak ematen dizu horretarako ausardia (menturaz lotsagabea?)...
Baina orain, neure lekuan ez egonda, hango eta harako gidaliburuak, non daude? Nork idatziko dizkit, mesedez?
Neuk idatzi beharra gertatu zait, halabeharrez. Neuk neure buruari, neure buruak neuri...
-------------------
Haserratzen omen da semea bere amarekin, purrustaka batzutan, eskolatik etxera eramaten dituen “kitxuazko lanetan” nahikoa laguntzen ez omen dakielako amak... Eta zain dago Xabi, aita noiz helduko, kitxuazko lanekin laguntzeko...
Hala dira gauzak... Egiaz ere, ez emaztearen aldetik, eta ez emaztearen familiaren aldetik ere somatu izan dut inoiz kitxuaren alderako zaletasun berezirik, edo ez, behintzat, hemen euskararekin bezala. Aise esan liteke orain gurean mende bete edo larogei urte duela zegoen egoera dutela orain han...
Qosco-n bertan ere, hirian, ondo esan daiteke kitxuarenak ia egin duela... Edonon topatuko duzu edonor, bertako nahiz kanpoko, ingelesez mintzo, baina ozta atso zimurren bat edo beste baizik kitxuaz, murduka, lotsetan bezala españul wirakocha-rekin (jaun espainolarekin)... “Añay” (“eskerrik asko”), apenas besterik esaten ez baitaki wasku wirakocha honek oraingoz.
Emaztearen aitonaren aldetik bai, bada halako xera bezalako bat kitxuaren alderako, iraitzez bada ere, eta kitxuaz hitzegiten du batzutan, nahiz-etabaldintzekin...
“Kitxua gamonal” esaten diote aitonak erabiltzen duenari. Teoriaz ari naiz, egiaz, eta hizketa horri ematen zaion ezaugarritzapen soziologikoaren berri dakit gehiago benetako ezaugarri linguistikoen beren baino...
Diruduna zuen emaztearen aitonak bere aita, lurjabe handi potoloa, eta langile askorekin bere zerbitzuko... Velasco Alvarado Generalak lur-erreformari ekin, “landetxe” handiak desjabetu zituen eta bukatu zen orduan “lurjabe” izatea. Ordutik ditugu “komunitate” izeneko gehienak, eta ez Inkarri-z geroztik iraundako “ayllu”-en ondorio, askotan irakur daitekeen bezala...
Izan zen garai batean (1860 aldean) ahalegin bat euskaldunak hara, Perura, landetxeetara eramateko. Hasieran, 10.000 euskalduneko kopurua kontsideratu zen, baina Probintzietako diputazioek ekimenaren kontrako jarrera hartu zutenez gero, 300 euskaldun bakarrik joan ziren azkenean Perura, Talambora... Nahikoa gaizki bukatu zuen hark, liskarrak izan ziren eta hilketa bat ere bai azkenean... Ondorioz, horren aitzakian, Gerra deklaratu zioten elkarri Peruk eta Espainiak, lehendik ere, Independentzia aldarrikatuz geroztik sekula ez oso harreman diplomatiko onetan zeudela, jakina... Modua aurkitzen badut, kondatu egingo dizuet horren berri, aski kontu jakingarriak iruditzen zaizkidalako bai kasua, bai eta pot jotako saio haren erro sakonean zegoen abiapuntua ere: Peruko oligarkia criolloaren semeetarik asko eta asko, Bergarako Seminario de Nobles delakoan ikasle egotea, alegia. Peruko Echeniquetarrak, adibidez, edota aipatu projektua kudeatu zuen Ramón Azcárate bera, hain zuzen ere, gaztetan Bergaran ikasle egon, eta urteen buruan berekolonoen bila berriz ere Euskal Herrira itzulitakoa.
“Kitxua gamonala”, dena den, horretaz ari bainintzen, indiarrekin nagusiek (“gamonal”ek) erabiltzen zuten kitxua guztiz funtzional, askitto pobre, baina larderia handikoa zen, eta oso formulazio gutxi eta autoritariotan moldatutakoa...
Neskamearekin, adibidez, kitxuaz egiten du, baina lagunarteko solasean baino ez kitxuaz... Aginduak ematekotan, espainolez egiten dio.
Eta inoiz berari nahiz neskameari nire semeei kitxuaz egiteko eskatu badiet ere, ulertzen ez duenak bezala begiratzen didate, harrituta... Oraindik ere, elebitako hezkuntzaren etsairik handienak, haurren beren gurasoak dira.
Egiaz, kitxuaren egoera nahikoa txarra da oro har, zortzi milloi inguru hiztun baditu ere. Belaunaldien arteko etena erabatekoa da kasu batzuetan, hizkuntzaren aldeko mugimenduak, edo hutski apologetikoak dira, edo hizkuntzarekiko legitimitatearen auzian borborka galtzen dira indarrak, alferrik gehienetan.
Kitxua bera ere, esateko, ez da hizkuntza bat, eta bai hizkuntza-familia bat, hizkuntza neolatindarrak izan daitezkeen bezala. Eta adibidearekin segituz gero, espainola eta errumanieraren artean dauden aldeak baino are handiagokoak ere badira kitxuar hizkuntza batzuren artean.
Nire mundu txikiarekin segitzekotan, baina, ikastetxe bila ibili ginenean, adibidez, gogoan dut hizkuntzagatik galdetzen nuela nik beti, eta zuzendari nahiz ikasketa-nagusi guztiek begirada bitxi horixe bera ematen zidaten... Eta gero beren produktua saltzen saiatzen zitzaizkigun: laizismoa...
Eta egiaz, orduan konturatu nintzen lehenbiziko aldiz hango berri ikasi behar nuela: liburuetan ez dagoen moduan ikasi ere.
Kitxuaren alderakoan, beraz, begirune eta interes handiago dut nik, urrundik helduta, hango bertako familiako eta familiarteko guztiek baino... Batzutan, egiaz, galdera dut: kitxuagatik batere antsiarik, ardurarik, interesik ere izango ote nuen nik... euskalduna ez banintz.
Galdera dut nik hori, baina semeak, aidanez: askitto argi du erantzuna: “Bai, aitak kitxuarekin lagunduko dit,... aita euskalduna delako”.
Bai, ez nuen nik kitxuaren antsia handirik hartuko beharbada, euskararen alderako antsiaren transposizio guti edo asko “idealista” ez balitz...
--------------
Berrehun urte pasatxo oraintsu, urriaren 4ean, Gabriel Condorcanqui, Tupac Amaru, Tintako Korregidorearen kontra matxinatu zenetik... Hango Qosco-ko nire emaztearen lagun on-on batek paratu zuen antzerki lan erraldoi bat hori gogorarazteko: Tupac Amaru Vive.
Herritarrek jokatutako antzezlana izan zen, eta herritar antzezleen artean, mutiko “gringuito” bat, Euskal Herritik hara joandakoa eta wiracocha (Jauntxo) korregidore haren kontra matxinatu zen herritarren arteko kondua eginez... Herriko jende da, herritarra da antzerkian: runa. Qoscoruna, Qoscotarra.
Pentsamenduka geratzen naiz... Tintako Korregidorea, sekula izan ez bezalako piztia odolgiro hura, Arriaga zen. Euskalduna. Lezamakoa... Txorierriko Lezamakoa zen, inon inoiz Aiara Herriko Lezamakoa zela irakurria badut ere, oker.
Euskaldunaren kontra matxinatu zen Tupac Amaru. Eta nik beti pentsatu izan dut neure barnean Tupac Amaruren alderdian egongo nintzela ni Arriagaren kontra, berau euskalduna izanik ere...
Azken batean, beti geratuko baitzaigu zerbait azaltzeko: espainolen zerbitzuko Arriaga euskaldunak, nahiz Tupac Amaru benetan bentzutu zuen Pumacahua Qoscoruna... Nondik horiek? Zer dira horiek? Halakoak izan zirela, direla eta izango direla izkutatzeko bezain mixerable intelektualak izango gara beti?
Galdu egin zuen Tupac Amaruk.
Eta antzezlan hori jokatu zen plaza berean, orain berrehun urte, eta Belategi bizkaitarrak eraiki zuen Qoscoko katedralaren aurrean, zango-besoetatik estekatu zizkioten sokak Gabriel Condorcanquiri, eta lau zaldi garainori bazter banatara ahaleginean tirakarazita, hantxe bertan laurdenkatu zuten Tupac Amaru, gizona lau zati eginda.
Debekatua izan zen kitxua ondorioz (Nafarroan euskarazko liburuak inprimatzea debekatu zen denbora bertsuan, hain zuzen ere. A ze kasualitatea!)...
Arequipako apezpikuak, Zamakola arratiarrak, bere pozak agertu zituen Espainia Guztietako Erregearen ordena berriz ezarria zelako... Urte batzuk geroago bere anaiak Historia de las Naciones Baskas argitaratuko zuen (1818)... Oihenart zuberotarraren Notitia-az geroztik, Euskal Herria osotasun bat bezala hartzen zuen lehena.
Pentsamenduak, gogoeta nahasiak eta, oroz gainetik beti, berrikusi beharrak...
Antzerkian, emazteak bidalitako argazkietan, Xabi ikusten dut, Qoscoruna.
Mak'ta jantzita dago... “plaza-mutila”, nolabait itzultzekotan, edo “plaza-mutiko” nahiago baduzue, plaza-gizonaren airean ulertuta. “Hemen naiz, eta neu naiz”: Mak'ta.
Eta gauza bat egiten zait argi ere argi bat-batean buru-bihotzetako begietan: kitxua ez da nire arbasoen hizkuntza, ez, baina bai nire semeen arbasoen hizkuntza, euskara den bezalaxe.
Horrela, sekula usteko ez nuena, euskalduna naizelakoxe atxiki behar dut, eta azkartu, semeengandik dudan herentzia.
Kitxua ere, nork esango zidan niri?, herentzia baitut nik, arbasoen eskutik barik, ondorengoen eskutik iritsitakoa.
Ondo egiten asmatuko al dut! Agian!