Oroitzapen ezkutu batzuk, ia lurperatuak, agertu zitzaizkidan gogora 2017ko azaroaren 2tik 3rako gauean. Turin eta Foggia artean bidaiatzen nuen. Trenak geldialdi bat egin zuen Bolonian, baina ni berriro martxan jarri zenean esnatu nintzen. Geltokiaren izena ikusi nuen eta sarraskiaren oroitzapena nire kontzientziaren lehen lerrora aurreratu zen bat-batean. Pentsatu nuen eskala bat egin nezakeela sarraskiaren memorialak bisitatzeko, baina berandu zen. Geltokiko fatxadan gelditutako erloju batean triskantzaren ordua ikustea Boloniarako bidaia baten helburuetako bat izan zitekeela bururatu zitzaidan.
Izuaren ordua
Azkenean ere 2021eko otsailaren 14ko 17:04etan erlojuaren azpian nengoen.
Denbora gutxian iluntzen hasiko zen, baina Boloniako geltokiaren fatxada nagusiko ezkerraldeko erloju analogikoak 10:25ak markatzen zituen, eta orratzak ez ziren mugitzen. Benetako ordua jakiteko fatxadaren eskuineko muturrean dagoen erloju bikiari, edo sarrerako atearen gaineko digitalari, begiratu behar zaie.
1980ko abuztuaren 2an, orain ezkerreko erlojuan beti ikusten den ordua baino lehen, Boloniako geltokia jendez gainezka zegoen. Adin guztietako pertsonak zeuden han: oporraldia hasi edo handik itzultzen zirenak, bigarren mailako itxarongela betetzen zutenak, nasetan mugitzen zirenak edo trenaren irteeraren zain zeudenak... Norbaitek inork jaramonik egingo ez zion maleta bat utzi zuen itxarongelan. Barruan zeukan bonbak 10:25ean egin zuen eztanda, eta geltokia imajina daitekeen infernuko irudikapenik beldurgarri eta lazgarrien bihurtu zen.
Leherketak biziak moztu eta gorputzak suntsitu zituen. Itxarongela lehertu egin zen, bere hormek aldameneko nasan gelditutako tren baten kontra talka egin zuten bortizki, geltokia txikitu eta hondakinen artean ikuskizun beldurgarria utzi zuen.
Harreratik nasetara sartu nintzenean geltokian barrena ibili nintzen hara eta hona zebiltzan bidaiari ugarien artetik, baina haien presarik, urduritasunik edo egonezinik gabe. Ahalegin bat egin behar izan nuen duela 42 urteko oihu, odol eta hondakinen kaosa imajinatzeko. Itxarongela, terrorismo faxistak bonba leherrarazi zuen lekua, itxita zegoen Covid-aren aurkako neurri gisa. Nasa nagusiko leiho zabaletatik ikusi nuen eta, batez ere, pareta sabaitik lurreraino apurtzen duen hormaren irekigunetik begiratu. Haustura handi eta irregular bat ikusi ahal izan nuen, leherketak metraila bihurtutako hormaren oldarraldiak nasan aparkatutako trenaren aurka eragindako suntsipena gogorarazteko.
Hutsunea, irregularra bada ere, ondo bukatuta eta margotuta dago, ertzak lantzerka landuta eta hormaren egitura eta erraiak agerian utzi gabe. Memorialaren parte da, baina ez nuen inor ikusi hari begira. Sarraskia gogoratu gabe elementu apaingarri bitxi batetik pasa liteke. Bi aldiz igaro nintzen aldameneko nasatik hari erreparatu gabe, alboko plaka irakurtzen gelditu nintzen arte.
Ordulariaz eta hormako zuloaz gain, sarraskiaren memorialak badu beste elementu bat Piazza delle Medaglie d 'Oro delakoan, geltokiaren eta Viale Pietro Petramellara-ren arteko espazioa ixten duen eremu berde txiki batean. Errail zati baten gainean, trenbide-torlojuekin, metal zatiekin, harri txikiekin eta balasto zatiekin egindako uztai txiki bat altxatzen da. Zelaitxo gainean dago, gutxi altxatzen da lurretik, eta ziurrenik oharkabean pasatzen da geltokira iristeko edo geltokitik irteteko plazatik igarotzen diren pertsona askorentzat. Oroigarria lantzeko erabilitako materialak bonbak bortizki leherrarazi zituenak bezalakoak dira, bonba bera eta hilda edo zaurituta amaitu zuten pertsona anonimoen artean zegoen guztia suntsituz. Errail zatia eusten duen idulki txikiaren gainean, hildako 85 pertsonen izenak daude idatzita. Izen horietako asko geltoki inguruko espaloietako zoruan txertatutako plaketan ere ikusi nituen.
Beldurraren berrereiteko ordua
Haien izenak ez ziren izan bonbak eragindako izuaren hartzaile bakarrak. Herritarren beldurra beharrezkoa zen gobernu autoritarioak inposatzen saiatzeko. Faxismoak, eta ez faxismoak bakarrik, helburu argia zuen: kosta ahala kosta alderdi komunistak gobernatzea edo gobernuko kide izatea eragoztea, eta errepublika gaztearen ibilbide demokratikoa aldatzea. Horretarako, herritarrak beldurtu behar ziren.
Bolognako sarraskian hildakoen izenak dituen monumentu txikia dagoen soropil berean askoz handiagoa den beste bat dago, askoz ere ikusgarriagoa bere tamainagatik eta inguruan dituen mastengatik. La Ruota Spezzata (hautsitako gurpila) du izena, eta, Boloniako sarraskiaz gain, beste bi sarraski gogoratzen ditu: Italicus trenarena eta 904 tren espresaren kontrako atentatua. Italicusena 1974ko abuztuaren 4an gertatu zen, gaueko 01:23an, San Benedetto Val di Sambro-tik gertu dagoen tunel baten barruan; 12 pertsona hil ziren eta 44 zauritu. 904 preso ohiaren atentatua 1984ko abenduaren 23an izan zen, ia leku berean; bertan 16 pertsona hil ziren eta 267 baino gehiago zauritu.
San Benedetto Val di Sambroko geltokiak, herritik 10 kilometrora dagoenak, Castiglione Dei Pepoli ere, 15era dagoelarik, zerbitzatzen du. Boloniara iritsi eta bi egun geroago joan nintzen bertara Italicus trenaren memoriala ikustera. Monumentua, bonbaren leherketak suntsitutako bagoi bat irudikatzen du. Bagoitik ihes egiten saiatzen diren eskuak sortzen dira.
Atentatu hura burdinbide horretan 10 urtean egin ziren hiru atentatuetatik lehena izan bazen ere, ez zen terrorismo faxistak Italian berunezko urteetan egindako atentatu ugarietako lehena izan. Lehenago ere gertatu ziren atentatuak, hala nola Milango Piazza Fontana-koa, Bresciako Piazza della Loggia-koa, eta beste batzuk. Beldur eta izu erein eta berrereiten ari zen XX. mendeko 60ko hamarkadaren amaieratik.
San Benedetto Val di Sambro-ko geltokiko memorialaren bagoitik sortzen diren eskuak beldurrezko kimu gisa imajinatu nituen, beldurraz eta ikaraz lur ondu batetik sortuak; etengabeko izurik gabe bizitzeko irtenbide gisa aurkezten den edozein proposamenetan eutsi eta gora egiteko prest zeuden ernamuinak, demokrazia laminatu eta askatasunei uko egin behar bazaie ere.
Ezkutaketa jarraipenaren ordua
Aldo Giannuli Italiako tentsioaren estrategia eta berunezko urteak gehien eta hobekien aztertu dituen historialarietako bat da[i]. Bombe a inchiostro (2008) liburuan honela zioen:
“’Historiaren auzitegiarentzat’, epaiak kritikaren mende jarri behar diren iturriak dira, beste edozein bezala. Historikoki, zaila dirudi ukatzea sarraskiak eskuin muturraren lana izan zirela; zerbitzu sekretuetako sektore garrantzitsuak —nazionalak eta estatubatuarrak— jakinaren gainean zeudela prestatzen ari zenaz, eta ez zutela ezer egin hori eragozteko; ondoren, poliziak eta inteligentzia-zerbitzuek hainbat arrasto faltsu jarraitu zituztela, faxistei mesede egin zietenak; eta hori guztia Mendebaldeko talde zuzendarien estrategia batean txertatzen dela, bi blokeen arteko distentsio-politika oztopatzeko. (Hain zuzen ere, ‘tentsioaren estrategia', bere inbertsio semantiko zehatza)”.
2021ean, Sergio Mattarella errepublikako presidenteak adierazi zuen atentatu haien guztien erronka zein zen:
“Konstituzio errepublikarrarekin jaiotako demokrazia parlamentario gaztea etetea zen helburua, eta diktadura batera iristea, italiarrei askapenaren aldeko borrokan irabazitako askatasunak kendurik”.
Eta terrorismo beltzari buruz hau gehitu zuen:
“Sarritan, trama ilunen tresna izan zen, nola edo hala kontzientea, bide demokratikoa etenda herrialdearen ardatz politikoa eraisteko helburu politikoa zutenak”.
Oraindik batzuek historia berridatzi nahi dute atentatu indiskriminatu haien jatorria borroka sindikalei eta Frantziako Maiatzari lotzeko. Hala ere, zalantza gutxi izan daitezke faxismoak egin zituela; zerbitzu sekretu batzuk jakinaren gainean egon zirela; eta epaile, kazetari, militar, politikari, bankari eta Elizako kide garrantzitsuek ahaleginak egin zituztela susmoak desbideratzeko eta ikerketak zailtzeko.
Atentatuak gertatu eta berehala hasi zen susmoen desbideratzea. Eta oraindik egia batzuk argitzeke daude.
Memorial gehiago
Nettuno-ko Piazzan, Boloniako erdialdean, metakrilatozko panel bat dago; bertan Boloniako geltokiko atentatu faxistan hildako guztien izenak irakur daitezke, baita Apeninoen azpiko tunel bat zeharkatzen ari zirela bi trenetan hildakoenak ere. Borsa Aretoaren fatxadaren ezkerrean dago. Esan liteke berunezko urteetan terrorismo beltzak eragindako atentatuen laburpen eskasa baino ez dela.
Garai hartan, faxismoaz gain, mendebaldeko hainbat zerbitzu sekretu, Gladio sarea (NATOren egitura sekretua), Demokrazia Kristaua bezalako alderdi politikoak edo honen fakzioren bat, eta beste botere politiko, ekonomiko eta judizial batzuk tentsioaren estrategia deiturikoan inplikatu ziren, edota estrategia hori elikatzen zuten terrorismo beltzaren ekintzak ezkutatzen lagundu zuten.
Bolonian bada urte haiekin lotutako beste memorial bat; Museo per la Memoria di Ustica museoan dago. 1980ko ekainaren 27an Boloniatik atera zen DC9 baten zatiak museoan daude, baina hegazkina eta bertan zihoazen 80 pertsona baino gehiago ez ziren helmugara iritsi. Garai batean lokomotorrak konpontzen ziren pabiloi batean dago museoa. Hipotesirik sinesgarriena da Frantziako ehiza-hegazkin batek jaurtitako misil batek bota zuela. Baina ikerketen moteltasunaren eta desbideratzearen ondorioz, 40 urte geroago, biktimen senideen elkarteak egia eta justizia oraindik eskatzen du. Honetan ere NATOren Gladio sarea eta Frantzia, Italia eta EE.BB.etako zerbitzu sekretuak inplikatuta egon omen ziren.
Neguan museoa asteburuetan bakarrik irekitzen da eta ezin izan nuen bisitatu. Hori izan daiteke Boloniara egiteko beste bidaia baten helburuetako bat.
Sugearen arrautza
1922tik aurrera Italiako faxismoak 20 urte baino gehiago gobernatu zuen. Horretarako monarkiaren, enpresari handien, Vatikanoaren eta indarkeriaren laguntzaz baliatu zen. 1946ko ekaineko erreferendum batean, Italiak errepublika aukeratu eta monarkiaz libratu zen. Baina faxismoa ez zen desagertu (Iberiar Penintsulan bi diktadura faxista gobernatzen ari ziren artean, urte askoan), eta, horrez gain, zenbait talde politiko, ekonomiko eta erlijiosoren laguntza izan zuen. Eta terrorismo beltzaren bitartez herritar askoren frustrazioa eta beldurra elikatu zuen.
1995eko apirilaren 24an Umberto Ecok hitzaldi bat eman zuen Columbiako Unibertsitatean. Betiereko faxismoaren 14 sintomak izenburu eman zion. Krisi ekonomiko edo umiliazio politikoren batek zapuztutako klase ertainei deia egitea da horietako sintoma bat. Urte asko daramagu hainbat krisi kateatzen. Urte asko daramagu ikusten nola hazten diren narrastiak sugearen arrautzen barruan, eta nola eklosionatzen diren han-hemenka, ia beti herritar askoren babesarekin eta botoekin.
Ez dugu frustrazioan bizi nahi, eta frustrazioa pairatzen dugunean (edo frustratuta egon behar dugula sinetsarazten digutenean), agian erraza izango da errudunak bilatzea frustrazioa (zurea den gauza bat) gorroto bihurtzeko (beste pertsona bati zuzendu beharreko zerbait). Desberdina errudun egiten badugu (etniagatik, klaseagatik, generoagatik, sinesmenengatik..., edo bakarrik ahulagoa izateagatik), faxismo eternalaren 14 sintometako batean parte hartzen dugu.
Gure nahietara gehien egokitzen den informazioa eros dezakegu (baita fake news ere). Erakargarriena iruditzen zaigun errealitatearen irudikapena hauta dezakegu. Gezurrak esaten dizkigutenei sinets diezaiekegu, gezurrak esaten dizkigutela jakin arren. Eta, horrez gain, gertatzen denaren errua desberdinari ere egotzi diezaiokegu, biktima besterik ez bada ere. Baina gero ezin dugu esan ez genekiela ezer.
[i] Tentsioaren estrategia eta berunezko urteei buruzko Aldo Giannuliren hainbat liburu: Strategie della tensione (2005); Bombe a inchiostro (2008); Storia di Ordine Nuovo (2017); La strategia della tensione (2018).
Aldo Giannuliren bloga: https://aldogiannuli.it/