Oroimena mingarri, aldaezin eta errepikakorra denean, iragana ez da inoiz iristen.
Ezinezko etorkizuna
Ez dago iraganik. Oraina eta etorkizuna besterik ez dago.
Etorkizunetik idazten dut. 1974ko abuztuaren 4ean, 1980ko abuztuaren 2an edo 1984ko abenduaren 23an Bolonian terrorismo faxistaren atentatu krudel eta indiskriminatuetan hil zirenentzat ezinezko etorkizuna. 1980ko ekainaren 27an Palermora zihoan hegaldi komertzial batean hiri horretatik irten zirenentzat ere ez zen etorkizunik izango; izan ere, jaisten hasi zenean, misil militar batek Ustica uhartetik gertu eraitsi zuen.
Lau sarraski bortitz eta 194 heriotza, oraina amaitu zitzaien adin guztietako 194 pertsona eta etorkizunerako aukera guztiak kendu zitzaizkien. Eta 515 zauritu, kalte fisikoez gain, sarraskiaren momentuaren oroigarri mingotsa daramatenak. Hildakoen eta zaurituen hurko kontaezinak ere gehitu behar dira, une haien oroitzapena beren oroimenean betiko finkatuta dutenak. Ez dago iraganik. Izua hor dago. Beti dago presente. Etorkizuna ezinezkoa da edo inoiz iristen ez den une bat da.
Lau sarraski haien helburua (eta berunezko urteetan populazio zibil eta anonimoaren aurkako terrorismo faxistak eta Italiako tentsioaren estrategiak egindako beste askorena) herritarrak beldurtzea zen. Tragedia bakoitza gertatu zen unetik aurrera, etorkizun amaiezina hasi zen bizirik atera ziren biktima guztientzat, haien senideentzat eta herritarrentzat. Egia jakin nahi eta behar zuten; jakin behar zuten zergatik hil ziren beren senitartekoak, lagunak edo herrikideak; justizia egingo zen etorkizuna nahi zuten, etorkizun beti iheskor eta urrunekoa. Baina gertatu zenari buruzko egia kolokan dago, eta justizia ez da espero.
Boloniako memorialak
Atentatu faxista haietako asko nire oroimenean zeuden, gero eta eskuragaitzago txokoren batean. Baina bada bat inoiz erabat ezkutatu ez dena, Bolonia izena irakurtzen edo entzuten nuen bakoitzean aurreratzen zena nire kontzientzian garden agertzeraino: 1980ko abuztuaren 2an geltokian gertatutako sarraskia, 85 pertsona hil eta 200 zauritu eragin zituena. 2017an Boloniako Geltoki Zentraletik igaro nintzen trenetik jaitsi gabe. Beste bidaia batzuk iradokitzen edo eragiten dituzten bidaia-karanbola batean birritan itzuli naiz hiri horretara. Lehena 2022ko otsailean; bidaia hartan, geltokiko sarraskiaren eta Italicus eta 904 tren espresoen memorialetan jarri nuen arreta. Usticako Memoriaren Museoa ere bisitatzea aholkatu zidaten, baina ostiral goizaldean joan nintzen Boloniatik, eta museoa asteburuetan baino ez zuten irekitzen. Irailean itzuli nintzen bisitatzera. Oraingoan lagundua.
Bolognako ibilbideari Piazza del Nettunon eman genion hasiera. Ezinezkoa da 1943 eta 1945 artean faxismoaren aurkako borrokan eta askatasunaren eta justiziaren defentsan eroritakoen oroimenezko memoriala ez ikustea. 3.000 argazki eta izen baino gehiago daude Borsa eraikinaren fatxadaren zati handi batean. Alboetan, edo aurrean dagoen Palazzo Re Enzo eraikinaren aurrealdean, plaka batzuek nazien ejertzitoaren aurkako garaipena eta orduan herritarrek erakutsitako gogoberotasuna gogorarazten dute; edo faxismoaren aurka borrokatu zutenak eta “nazien ankerkeriak basatiki erail zituen arraza eta nazio guztietako haur, emakume eta gizonak”.
Milaka argazki dituen memorial honen ezkerraldean, metakrilatozko panel batean, populazio zibilaren aurkako hiru atentatu faxista indiskriminatuen biktima guztien izenak irakur daitezke (1974, 1980 eta 1984). Lamina horrek, folio garden horrek, adierazten du faxismoa, garaitua izan bazen, ez zela desagertu: “benetako purgarik ezean, burokrazia faxista zaharrak iraun egin zuen”[1].
Bolonia definitzeko erabiltzen diren hiru goitizenetako bat rossa (gorria) da. Deituraren arrazoia ez da soilik hirian nagusi den kolorea, ezkerreko ideologia bereziki hemen errotu zelako ere bada. Ez da harritzekoa terrorismo beltzaren atentatu gehienak hirian edo probintzian gertatu izana. Hamarkada askoan, Italiako, Ameriketako Estatu Batuetako eta beste herrialde batzuetako estatu-aparatuek eta zerbitzu sekretuek tentsioaren estrategia elikatu zuten, Italiako Alderdi Komunistak herrialdea gobernatzea edo gobernuaren parte izatea eragozteko. Bologna leku ona zen herritarrak beldurtzeko.
Bolonian ez ezik, beste hiri batzuetan ere, batez ere Italiako iparraldean, herritar zibilen aurkako atentatu faxista ugari izan ziren. 1969 eta 1987 artean 491 zibil hil ziren eta 1.181 pertsona zauritu edo mutilatu, estatistika ofizialen arabera. Gladioari eta atentatuei buruzko Senatuaren Ikerketaren Txostenak, 1995ekoak, honako hau zioen: "Sarraski, atentatu eta operazio militar horiek gizabanakoek antolatu, bultzatu edo babestu zituzten Italiako erakundeen barrutik bertatik, eta, berriki aurkitu den bezala, AEBetako inteligentziaren egiturei lotutako norbanakoek"[2].
Gladio sareak (NATOren egitura sekretua) eta hainbat estatuko aparatuek eta zerbitzu sekretuek tentsioaren estrategia atondu zuten. Bere papera ere erabakigarria izan zen susmoak desbideratzeko, frogak ezkutatzeko eta atentatu faxisten egileak babesteko. Gladiok Italian egindako ekintzen artean, atentatu terroristak daude, gero ezkerreko taldeei egotzi zitzaizkienak. “Gladioren helburu nagusia bake garaian: tentsio eta ezegonkortasun politikoko egoera bat sortzea, eta horren erantzule herrialde batzuetako ezkerreko talde eta alderdiei leporatzea”[3].
“Tentsioaren estrategia zerbitzu sekretuen eta ultraeskuineko taldeen lankidetza gisa laburbil daiteke, ondoren ezkerreko indarrei egozten zitzaizkien ekintza terroristak eragiteko”[4].
Atentatuak egin ondoren arreta desbideratzea, egiaren berri izatea eragotzi edo zailtzea eta justizia egiteko pertsonak edota talde hiltzaileak epaitzea eragoztea pertsona eta erakunde askoren ahaleginak izan ziren.
Usticako sarraskia[5]
Usticako sarraskian ez zen inor bizirik atera. 1980ko ekainaren 27an, Itaviako hegaldi bat 20:08an abiatu zen Boloniatik Palermora. Hegazkinak bi orduko atzerapenarekin eman zion hasiera hegaldiari, eta ez zen inoiz lurreratu. 21:00ak baino lehentxeago, helmugara iristeko ordu laurden eskas falta zenean, hegazkina radarretatik desagertu zen. Misil militar batek 81 pertsona zeramatzan DC-9ari eraso zion; horietako 11k 2 eta 12 urte bitartean zituzten eta 2k 24 hilabete baino gutxiago. Hegazkina itsasora erori zen Ustica uhartetik gertu. Hondarrak itsaspean hondoratu ziren 3.700 metroraino. Hurrengo goizean, hegazkinaren hondakin batzuk eta biktima batzuen gorpuak agertu ziren azalean. Sarraskiaren ondorengo egunetan, biktimen gorpuen ia erdiak erreskatatu zituzten; gainerakoak itsas hondoan desagertu ziren. Hegazkinaren hondarrak Tirrenoko hobi sakonenetako batean murgilduta egon ziren 8 urtez gutxienez.
Lehen bertsio ofizialak hegazkinaren egiturazko akatsei egotzi zien tragedia. Lehen ikerketa-batzordeak, gobernuaren enkarguz, 1982an ezarri zuen sarraskiaren arrazoia hegazkinaren barruan jarritako bonba terrorista bat edo misil bat izan zitekeela. Bertsio horrek alde batera uzten zuen hegazkinaren egitura-akatsa, urgentziaz eta barregarri geratzeraino landua; baina handik aurrera agerian geratzen hasi zen agintari eta zerbitzu sekretuek ikerketei oztopoak jartzeko, frogak ezkutatzeko eta informazioa faltsutzeko egin zuten ahalegina. Tragediaren egun berean, gomazko horma deritzona altxatu zen; haren kontra gertatutakoaren egia ezagutzeko egin diren ahalegin asko eta asko errebotatu dira; “gezurrez, ahanzturaz, fantasiaz eta harrokeriaz”[6] eraikitako hormaren kontra.
Hainbat ikerketa-batzorderen ondoren, bertsiorik sinesgarriena, gutxien kutsatua eta adostasun handiena duena da Frantziako ehiza-hegazkin batek jaurtitako misil batek eraitsi zuela hegazkina, NATOk egindako operazio batean. Itaviaren hegaldi komertzialarekin bat eginez, Muamar El Gadafi Libiako buruzagia aireko espazioaren gainetik hegan egiten ari zen Italiako hegoaldean. Ustez, Libiako buruzagia desagerrarazteko jarri zuten martxan operazioa. Rosario Priore epaileak 1999an ikerketa judizial luze baten amaieran esan zuen bezala, "istripua intertzeptazio baten ondorioz gertatu da, eta hegazkina aireko gerra-ekintza baten barruan eraitsi dute, deklaratu gabeko gerran"[7].
Bertsio honen arabera, pentsatu behar da Usticako sarraskia ez zela aurrez pentsatua izan. Hala ere, tentsioaren estrategiarentzat laguntza izan zen. “Tentsio terminoa tentsio emozionalari dagokio, beldur sentimendua sortzen duenari. Estrategia hitzak jendeak talde jakin batekiko duen beldurra elikatzen duen horri egiten dio erreferentzia”[8]. NATOk, Frantziako eta Italiako armadek eta haien zerbitzu sekretuek, CIAk, Britainia Handiko M-16k,... Guztiek Gladio sarearen partaideak; nola edo hala Alitaliaren hegazkina eraistean edota egia ezkutatzeko pistak desbideratzean eragin zuten operazioetan parte hartu zuten.
Ustikako Memoriaren Museoa
Ustikan gertatu sarraskiko biktimen senideek osaturiko elkartearen historiari begiratzea, zeinak hamarkadak baitaramatza gomazko harresia bota nahian, egia argitara ateratzeko ahaleginen historiari heltzea da, horrek dakarren prezioa kontuan hartu gabe. Ustikako Memoriaren Museoa[9] ahalegin horren emaitza da.
2022ko ekainaren 27an sarraskiaren 42. urteurrena bete zen. Ekainetik irailera bitartean elkarteak museoaren inguruko hitzaldi, ekitaldi eta ikuskizun artistikoen ziklo bat programatu zuen. "Sono stati gli alieni?" (estralurtarrak izan ziren?) izan zen programaren izenburua. Titulu horrek arreta erakartzen du adierazteko sarraskia gertatu eta 42 urtera egia ukatu egiten dela oraindik.
“Egiak ordaindu nahi dugun prezioa du” Elkartearen leloa da. Lelo hori 2018an argitaratutako liburu baten izenburua ere bada, bilaketa horren ahalegina eta emaitzak laburbiltzen dituena: 1988-2018. La verità ha un prezzo che vogliamo pagare.
Francisco Cossiga Italiako Ministroen Kontseiluko presidentea zen 1980an, tragedia gertatu zenean. 1990ean Errepublikako Presidentea zen; Usticako Biktimen Senitartekoen Elkarteari harrera egitean, honela erreakzionatu zuen (oihuka, antza): “Engainatu egin ninduten, ulertzen? Engainatu!”[10].
Aipatutako liburuaren 19. orrialdean irakur daiteke Ustikaren historiaren inguruan gertatu zen guztia istorio nazkagarrienetako bat dela. Estatubatuarrek (NATOko beste herrialde batzuen esku-hartzearekin) Gadafiren hegazkina eraisteko ekintza prestatu zuten. Italiarrek, ziur aski, “libiarrei ohartarazi zieten misil bat prest zegoela Gadafirentzat Mediterraneoan, Vienarantz hegaz zihoala. (...) Libiarrek beren planak aldatu zituzten. (...) Estatubatuarrek italiarrei madarikazioa egin zieten, berriz ere traizioa egin baitzuten Libiako etsaiaren alde jartzean; italiarrek, berriz, beren salaketaren amaieragatik izoztuta, ahal zuten guztia egitea erabaki zuten engainatzeko, faltsutzeko, gezurra esateko. Eta gezurra esan zieten guztiei, gobernuburuarengandik hasita, otzana eta ironikoa zen Francesco Cossigari, berunezko soldadutxoen bildumagile arriskutsu honi, espioitzaren "maisu" honi, gladiadore arriskutsu eta goibelari”[11]. Gladiadore ezizena ez da kasualitatea Cossigarentzat; Gladio sarea aurkitu zenean, Cossigak esan zuen harro zegoela armada sekretua sortzen lagundu zuelako, eta Gladioko kide guztiak abertzale onak zirela[12].
Hegazkinaren hondarrak eta bi kutxa beltzak ez ziren 1988 eta 1991 arte berreskuratu. 2006ko ekainean Bolognara lekualdatu ziren Erromatik gertu zegoen base militar batetik. Urtebete geroago, 2007ko ekainaren 27an, Museo per la memoria di Ustica inauguratu zen, non itsasotik erreskataturiko hondakinak kontserbatu eta erakusten diren.
Museo bat betiko orainaldiarentzat eta ezinezko geroaldiarentzat
Metalezko sare moduko baten gainean muntatu ziren berreskuratu zituzten fuselajearen zati guztiak, hegalak eta DC-9 hegazkinaren atzealdea. Museo barruan hondatutako aireontziak bere erraiak ikusten uzten ditu bere zaurietan zehar. Harrera eta museoaren espazio handiaren arteko atea zeharkatzean, lehen inpresioa harridurazkoa izan daiteke, baina ez dago denborarik miresmena ozen adierazteko. Hegazkinaren hondakinak inguratzeko pasabidea zapaltzen duzunean, pertsona ezezagunek belarrira xuxurlatzen dizutela sentitzen duzu; ahotsen tonuek xuxurlatzen dutenen adina eta beste berezitasun batzuk definitzen dituzte; haien mezuak gurutzatu, gainjarri eta elkarrrekin nahaspilatzen dira. Ahotsetan 81 pentsamendu edo kezka arruntek bat egiten dute denboran, Tirreno gainean guztiak beldurrezko oihu bihurtu aurretik.
Sabaiko egituretatik zintzilikatutako 81 lanparen argia, aireontziaren gainean esekita, arnasketa baten erritmoan argitzen eta iluntzen da. Bere maila gorenean argia beroa da; iraungitzean, ilunpera hurbiltzen denean, hotzeraino nekatzen da.
Hegazkina inguratzen duen galeriaren lau aldeetako hormen kontra 81 ispilu beltz daude zintzilik. Ispilu horiek etengabe islatzen dituzte fuselaje suntsitua eta hegal hautsiak, eta korridorean dabiltzanen irudia. 81 ahots xuxurlatzaileak hauen atzetik sortzen dira.
Espazio osoa zeharkatzen duen korridorea hegazkinaren hegalen maila baino gorago, isatsaren azpitik eta nabigazio-kabinaren altueran igarotzen da. Hegazkinaren alboetan, hiru taldetan banatuta, material plastiko eta beltzez forratutako bederatzi kutxa handien barruan gordeta daude itsas hondotik erreskatatu biktimen objektu pertsonalak.
Argiztapen kulunkariko 81 lanpara, 81 ispilu beltz, 81 ahots xuxurlari eta bederatzi kutxa beltz handi dira Christian Boltanski artista frantziarrak Ustikako Memoriaren Museorako burutu zuen instalazio iraunkorreko osagaiak. Elementu horiek guztiek eta hegazkinak berak etengabe iristen eta joaten, mintzatzen eta isiltzen, pizten eta itzaltzen diren uneak erreproduzitzen dituzte: betiereko orainaldia, etenik gabe errepikatua. Etorkizun ezinezkoa 81 biktimentzat, haien ahots hipotetikoak entzun baititzakegu.
Gauez atera ginen museotik, arnasaldi baten amaieran, hegazkinaren gaineko argiek iluntasunera jotzen zutenean. Usticako Memoriaren Museoaren eta Geltoki Nagusiaren artean, lizeo publiko baten paretik igaro ginen. Igandea bazen ere (2022/09/25), baziren lizeoan sartu eta irteten zuten pertsona ugari; bozkatzera joanak ziren. Lizeoaren fatxadan, 1980ko abuztuaren 2ko Boloniako Geltoki Zentraleko sarraskiari erreferentzia egiten dion horma-pintura batez estalia, honako hau irakurri genuen: “Io non dimentico” (nik ez dut ahazten).
Hurrengo goizean Boloniatik joan ginen. Albistea hedabide guztietan errepikatzen zen: faxismoak irabazi zituen hauteskundeak. 100 urte lehenago (1922/10/29) Mussolini lehen ministro izendatu zuten eta faxismoak urte askoan gobernatu zuen. Gero ez zen garaitua izan: burokrazia faxista zaharrak irautea lortu zuen. Eta orain hazten ikusten dugu, Italian eta beste herrialde askotan. Hau, Usticako Memoriaren Museoko argiak bezala, arnasketa baten erritmoan errepikatzen da? Hau 100 urteko arnasketa?
Iragana ez da iristen.
OHARRAK:
[1] Martin Lee, The Beast Reawakens (Little Brown and Company, Boston, 1997), p. 100.
Oharra eta komatxo arteko testua, atxikita doana, hemendik hartuta: https://www.archivochile.com/carril_c/cc2012/cc2012-065.pdf
Los ejércitos secretos de la OTAN, Daniele Gasner, suitzar historialaria. Gaztelaniaz pdf formatuan argitaratua: CEME, Centro de Estudios Miguel Enríquez (CEME producción. 1999 -2011).
Version française: éditions Demi-lune (2007). Interneten zabalduta: Red Voltaire, Basilea, Suiza.
Daniele Gasnerrek 2005ean argitaratu zuen liburua; gaztelaniaz 2010ean argitaratu zen: Gasner D. Los ejércitos secretos de la OTAN. La operación Gladio y el terrorismo en Europa occidental. Ed. El Viejo Topo. Mataró, 2010
[2] Ibid.
[3] Bravo E. Villa Wanda. Ed. Autsaider División Sesuda. Sineu, Islas Baleares, 2019 (2ª edición).
Villa Wanda izenburuarekin, Eduardo Bravok Licio Gelli faxista eta P2 logiako maisu agurgarria bizi izan zen Arezzoko etxeari egiten dio erreferentzia. “Era batera edo bestera, XX. mendearen bigarren erdialdeko historia Villa Wandatik igarotzen da. Hango lorategietan negozioak egin dira. Bere egongeletan konplotak egin dira. Telefonoetatik mendekuak eta kontu ezarpenak antolatu dira”.
[4] Ibid.
[5] Mendez, R. (2010eko maiatzaren 28a). La masacre de Ustica. Letraviva. Blog del IES Sierra de Guadarrama. https://iessierradeguadarrama.wordpress.com/2010/05/28/italia-1980-contra-la-sociedad-civil-las-masacres-de-ustica-y-bolonia/
Rafael E. Mendez Devesaren artikulu hau sarraskitik 30 urte bete zirenean argitaratu zen, eta sarraskiari eta egia ezagutzeko prozesu luzeari buruzko informazioa biltzen du.
[6] (2010eko uztailaren 1a). El Muro de Goma: Increíble historia de la Guerra Fría. https://urgente24.com/72859-el-muro-de-goma-increible-historia-de-la-guerra-fria
[7] Ibid.
[8] Gasner, D. y Cattori, S. (2007ko abenduaren 6a). El terrorismo no reconocido de la OTAN. https://www.voltairenet.org/article153509.html#nh13
Silvia Cattori kazetariak nazioarteko harreman garaikideetan aditua den Daniele Gasner historialariari egindako elkarrizketa; biak suitzarrak dira. Argitaratuta dago Voltaire Sarearen egunkari digitalean (https://www.voltairenet.org). Bertan, Gasnerren artikulu gehiago eta Cattoriren elkarrizketa ugari aurki daitezke.
[9] https://www.museomemoriaustica.it/ web-orri honetan bisita birtuala egin daiteke museora.
[10] 1988-2018. La verità ha un prezzo che vogliamo pagare. Associazione Parenti delleVittime dellaStrage di Ustica. Bolonia, 2020
[11] Ibid.
[12] Gasner, D. Op. cit.