Athos Mendiko monastegiak bizantziar artearen zinezko museoak dira. Elizak eta beste espazio batzuk freskoz, horma-irudiaz eta ikonoz beteta daude. Erlikiekin batera, iraganean Agion Oros mantentzen duten aingurak dira.
Freskoak, ikonoak eta erlikiak
Fresko eta horma-pinturek monasterioetako bi espazio garrantzitsuenen barruko hormak estaltzen dituzte: Katholikon eta jangela (leku hauetatik kanpo ere badaude, Dionisiou monasterioko jantokiaren kanpoko Azken Judizioari buruzko pinturak adibide). Pertsonaia luzangen, hieratikoen eta ez oso adierazkorren irudiak dira; badirudi ohituta gaudenaz bestelako ikuspegi batetik begiratzen zaituztela, denbora gelditu eta aldatu ez den une batetik. Freskorik modernoenetan ere ez dira jatorrizko estilo eta bere kanonetatik urruntzen.
Ikono gurtuak, estilo aldaezinekoak, nonahikoak dira eliza eta kaperetan. Monje eta erromesen gurtzeko keinu liturgikoak gehiegizkoak eta errepikakorrak dira; makurtu egiten dira, haien aurrean aitaren egiten dute eta askotan musukatzen dituzte. Monasterio bakoitzak badu bat bereziki ospetsua, gurtua eta miragarria. Erreberentziatuenak zilarrez eta urrez egindako metalezko xafla batez estalita egoten dira. Irudikatzen diren pertsonaia sakratuen aurpegia eta eskuak bakarrik geratzen dira agerian; metalezko xafla ikonoaren irudiaren alde ezkutuen forma erreproduzitu eta bolumen txikia emanez landua egon ohi da.
Xehetasunez ikusi ahal izan genituen ikono gurtuenetako batzuk: Agion Estin izenekoa Karieseko eliza nagusian, Portaitissakoa Iviron monasterioan eta San Nikolasekoa Stravonikitan.
Kariesekoa, Agios Estín, duela 29 urte ikusi nuen bere metal preziatuzko xaflarik gabe monje gazte batek argazkiak ateratzen zizkionean zaharberritu aurretik. Argazkiak ateratzeko baimena eman zidan flash-a erabiltzen ez banuen, baina hori egiten ikusi ninduen beste monje zorrotzago batek hitzezko indarkeriaz bota ninduen elizatik; keinuengatik pentsatu nuen fisikoa ere praktikatzeko gogoz zegoela. Oraingoan ikonotik pixka bat aldenduta egon nintzen, hainbat erromesek monje batzuen begiradapean gurtzen zuten bitartean.
Duela ia hiru hamarkadako bidaia hartatik bereziki gogoratzen nuen Portaitissa-koa. Orduan monje batek interes handia jarri zuen niri erakusteko eta bere istorio miragarria azaltzeko; ez zidan argazkirik ateratzen utzi, baina bi erreprodukzio txiki eta zainduak oparitu zizkidan kafe luze baten ondoren. Oraingoan Ivirongo monasterioan gelditu ginen ikonoa gurtzen den kapera bisitatzeko, monasterioaren sarrerako ateari itsatsita. Jeremias izeneko nire adineko monje batek ireki zigun Portaitissa-ren eliza; izenak berak (Atearen Zaindaria) definitzen du ikonoak eskaintzen duen babesa. Aita Jeremiasi 1994an ezagutu nuen monjeaz azalpenak eman nizkion, ez bainuen izena gogoratzen. Aita Jakobori buruz hitz egiten niola jakin zuen, Athosen bizitza osorako erretiratu aurretik itsasontziko kapitain izandako monjea. Ezagutu nuenean Jakobok esan zidan asko bidaiatu zuela eta azken bidaia bat falta zitzaiola: hilerrira eramango zuenak. Gure anfitrioiari eskatu genion kanposantura eramateko. 2013an hil zen aita Jakoboren gorpuzkiak hezurtegira eraman gabe zeuden oraindik, urte batzuk lurperatuta eman ondoren ohi den bezala; lurpean jarraitzen zuten haren hilobian.
San Nikolasen ikonoa Athoseko monasteriorik txikieneko Katholikon txikian dago, Stavronikitan. Arjondaris-ak eliza ireki eta hartaz bi gauza gogoratu behar genituela esan zigun: ikonoa eta horma guztiak estaltzen dituzten freskoak. Ikonoari buruz arrantzale batzuen aurkikuntza miragarria azaldu zigun; irudiaren bekokiari itsatsitako maskor bat kendu ziotenean, odola isuri zuen zauritik. Freskoak Theophanes Kretatarren lanak zirela esan zigun (Athos mendian asko dira berak margotutako freskoak). Margolari hau Kretako beste baten garaikidea izan zen, Domenikos Theotokopoulosena, El Greco.
‒El Greco Toledora joan zen bitartean, Theophanes Kretarra Athosen geratu zen ‒esan zigun El Greco-renganako nolabaiteko gaitzespenez.
Erlikiak monasterioetan gurtutako beste elementu bat dira; bakoitzak bere bilduma du, altxor bat bezala gordetzen dute eta erromesen aurrean erakusten dituzte hauek gurtu ditzaten. Gurutzearen zatiak ikus daitezke; Ama Birjinaren gerrikoa; Errege Magoen urrea, intsentsua eta mirra; Santa Maria Magdalenaren beso bat; santu askoren mota ezberdinen aztarnak... Ezinezkoa iruditzen zait monje eta erromes gehienek benetan sinestea miresten eta musukatzen dituzten gorpuzkiak eta beste gauzen zatikiak esaten dutena direla, baina erlikia guztiak benetakotzat aurkezten dituzte.
Simonos Petrara heltzean zortea izan genuen. Arjondaris-a gu baino lehentxeago etorritako erromes talde bati ura, gozokiak eta edalontzitxo bat likor eskaintzen ahalegintzen ari zen; bat egin genuen harrerarekin zain egon beharrik gabe. Hospitalitatearen arauzko erritoaren ondoren, monasterioko erlikiak gurtu nahi zituen taldearen zati batekin Katolikon-era joan ginen. Arjondaris-ak bi kutxa jarri zituen mahaitxo baten gainean. Estalkiak altxatu eta agerian utzi zituen erlikiak: burezur baten goialdea, beste baten zati estu bat, haur baten oina, egur zati bat... Arjondaris-ak erlikiak laztantzen zituen nondik zetozen azaltzen zuen bitartean. Burezur zatiek distira egiten zuten leunduta edo bernizatuta baleude bezala. Erromesek musu eman zieten banan-banan. Aimar eta biok zalantzati begiratzen genion elkarri, ondo jakin gabe nola erreakzionatu gure keinua errespetu faltatzat har ez zedin. Arjondaris-ak musukatzera noiz joango zain begiratu zigunean, burua makurtu besterik ez genuen egin; inork ez zigun gaitzespenez begiratu.
Erakargarritasun naturalaz eta ezkutatzen denaren misterioaz gozatzeari Athos mendiaren gailurra eskalatzea gehitzen badiogu, hiru izan daitezke penintsula bisitatzeko arrazoiak edo helburuak. Ez dugu horietako bat bete.
Ouranopoliserantz gindoazenean, hodeiek eta euriak ezkutatu egin zuten Athosen gailurra, penintsulan egon ginen bitartean egunero ikusi genuena. Inoiz ez zitzaigun falta izan igotzearen desioa. Apirilean ez zegoen horretarako baimenik, baina egotekotan eta Athosera igotzea erabaki izan bagenu, uko egin beharko geniokeen monasterio batzuetatik besteetara bidezidor eta galtzadetatik ibiltzeari, haien berri izateko bertan gelditzeari, haien altxorren bat ikusteari eta monje batzuekin hitz egiteari.
Athos gailurrera igotzea munduko zati berezi honetara beste bidaia bat egiteko helburua izan daiteke.