Urte luzez entzun ditugu Arrankudiagan jentilen eta harribolen istorioak. Antza, jentilek botatzen zituzten Goikoganetik Untzuetara. Kondaira Miguel de Barandiaranek jaso zuen eta Agustin Zaballak ezagutzen zuen jentil-harriaren kokapena; Urdiolako errekan zegoen, hain zuzen.
Trikuharri forma duen harria, nolabait elkartu zuten harribolen istorioarekin eta horrek, inguruko paisaia magikoarekin batera, kondaira sortu zuen, ziurrenik.
Kondaira
Jentilen mitoak ziurtatzen du Arrankudiaga eta Arakaldon jentilek bolan jolasten zutela ekaitza egunetan; harribolak jaurtita Goikoganetik Untzueta mendira. Jolas horiek trumoiak eragiten zituzten, baita tximistak ere. Horraino, antzeko istorioak daude Orozkon eta Zeberion. Baina, Arrankudiagaren kasuan, jentilak desagertu ziren harribolek Urdiolan topo egin zuten arte, zehazki, jentil-harria dagoen lekuan.
Untzuetako setioa
Nire ustez, jentilen mitoa sortu zen Untzuetan gertatutako zenbait batailen ondorioz. Bereziki, Gaztelako Pedro I. 'krudela'-ren aldekoen eta Nuño Diaz de Haro Bizkaiko Jaunaren aldekoen arteko borrokan, 1358. urtean.
Gaztela eta Leongo erregearen morroiek bizkaitarrak setiatu zituzten eta katapultak baliatu zituzten sutan zeuden harribolak jaurtitzeko. Hiru hilabetez egin zuten hori eta gaztelua txikitu zuten. Oraindik ere harribolak ikus daitezke ingurutan, 150 baino gehiago agertu baitira.
Nire aburuz, garaiko arrankudiagarrek jentilen esku hartzea baliatu zuten azaltzeko ikusten zituzten eztandak eta zaratak. Antzinako pertsonaia mitologiko horiek erabili zituzten ezohiko gertakari horien azalpen gisa eta, aldi berean, hurrengo belaunaldiei laga zieten kondaira.
Gero, Urdiolako harri bitxi horren agerpenak balio izan zuen kondaira borobiltzeko. Izan ere, toki hori guztiz magikoa da, ur-jauzia baitauka hurbil eta lamien eta jentilen topaleku moduan irudikatu zuten gure arbasoek.