IVAN SANJINES (Bolivia), BASHE NUHEM (Argentina) eta MARIANO ESTRADA (Mexiko) Komunikatuz Eraldatu jardunaldietako parte-hartzaileak dira. Gaur eta astelehenean segituko dute Urduñan ekimenari esker. Izan ere, gaur 19:00etik aurrera, Bashe Nuhem eta Ivan Sanjines Latinoamerikako komunikatzaile indigenek mahai-ingurua egingo dute dute Alhondegian Estitxu Eizagirre Argia astekariko zuzendariarekin batera. Argentina, Bolivia eta Mexikoko herri indigenen errealitateetatik mundu mailako kezkak plazaratuko dituzte
Zein da gaur egun indigenen komunikabide komunitarioen egoera Argentinan?
Bashe Nuhem: Koka gaitezen, ni Qom herriko kidea naiz. Qomdarrak Argentinako iparraldean bizi gara, Chaco lurraldean, Paraguai ondoan. Orain urte batzuetatik hona, komunikabideen gaineko [2009ko] lege berria onetsi zenetik, izan ditugu eta baditugu irrati komunitarioak; gaur egun, hamar irrati berri daude gure lurraldeetan.
"Qom herriak 350.000 hektarea baino gehiago ditu, lurralde indigena izendatuta [Araba baino apur bat handiagoa]".
Bertan daude irrati gehienak. Beste bi irrati komunitario indigena berriak hiriguneetan daude martxan: bat Colonia Aborigenen, eta Gran Resistencia lurralde-hiriburuan bestea. Komunikabide komunitarioen egoeraren gaineko kezka badago Argentinan.
Zergatik?
B. N.: Herri indigenak, komunikazio alternatiboen kolektibo guztiak (nekazaritza-irrati komunitarioez berbetan gabiltza), eta komunikatzaile indigenen kolektiboa osatzen dugun guztiok kezkatuta gaudelako Argentinako hauteskunde-emaitzakaz, eta abenduaren 10etik geroztik [Mauricio Macriren] Gobernuak darabiltzan politika berriekin.
Zertan dautza politika horiek?
B. N.: Gaur egun irrati-lizentzia duten ahotsak isilarazten ahalegintzen dabiltza. Nabarmentzekoa da martxan dela maputxe adiskideek neke handiz sortu eta komunikabideen lege berriaren itzalean inauguratu zuten Wall Kintun TV herrialdeko lehenengo telebista-kanal indigena; baina, gaur egungo Gobernuaren politikakaz, egoera horiek aldatzen joan dira: komunikatzaile indigenok jazarrita gaude, gure egoera ezagutarazteagatik. Aipagarriak dira kasu zehatzak, adibidez, gure komunikatzaile bat, emakumea, laidotu zuten, komunitateetako informazioaren berri emate hutsagatik.
Zein pauso eman dituzue zuek?
B. N.: Gure ikuspuntutik abiatuta, Latinoamerikan komunikazio propioa landu gura dugun komunikatzaile indigenok batera dihardugu idatzi dugun proiektua aurrera ateratzeko, gure komunikazio propioa eraikitzeko. 50 oinarri-erakunde baino gehiagok parte hartzen dute nazioarteko sare batean. Bertan da CLACPI, herri indigenen zinema- eta komunikazio-koordinakundea.
Gure komunikatzaileei eusteko indar-bultzada handia ematen dien erakundeetako bat da CLACPLI. Gure erresistentziaren bidez, komunitate indigenak isilarazten edo euren errealitateen gaineko informazio-itzalaldian esku hartu zuten komunikabideak eskuratu nahi ditugu.
Komunikabideen legeek ez zaituzte babesten?
B. N.: Gaur egun, Argentinan ez da eraginkorra komunikabideen gaineko legea. Legea badago, baina ez da gauzatzen: nekazaritza-komunitateei eta komunitate indigenei irrati-lizentziak emateko ardura duen agintaritza bahituta daukate, gaur egungo presidenteak ebatzitako behar- eta larrialdi-dekretu baten bidez. Dekretu horrek baliorik gabe utzi ditu hainbat proiektu, komunikazio-espazioak sendotzen zituztenak. Horrek kezka handia sortu digu.
"Legea oso argia zen: Estatuak baliabideak bermatu behar ditu, eta komunikazio-kolektiboei eta komunitate indigenei %33 zegokien. Gaur egun, larrialdi-egoeran gaude".
Hainbat proiektu aurkeztu dugu, eta nazioak Fomeca funtsak eman zituen [ikus-entzunezko komunikabideak sustatzeko funts-lehiaketa]. Ez dakigu zer gertatuko den beste proiektuakaz, ordea: onartuta daude baina ez dute jaso bigarren ordainketa. Diru hori behar dute tresnak erosteko, tresnekin irratiak sendotzeko. Estatuak ez du erantzun argirik ematen.
Gizarte-mugimenduak, komunitate indigenak eta komunitate-erakundeak batera gabiltza legea bete dadin exijitzeko. Estatu eta Gobernu argentinarrentzat arriskutsua da komunitate indigenek berba hartzea eta euren ahotsa entzunaraztea. Horregaz bat, komunitate indigenok gure eskubideak eta dauden akordioak bete daitezen eskatzen genuen lehen. Gaur egun, ikuspegia beste bat da: ez dugu eskatzen, dagozkigun eskubideak exijitzen ditugu.
Bolivian, zein da komunitate indigenen zeregina zineman eta telebistan?
Ivan Sanjines: Orain dela 20 urtetik hona, prozesu garrantzitsu batean dago murgilduta Bolivia. Prozesua, hiru konfederazio indigenek zabaldu zuten, eta daborduko bost dira konfederazioak; erabaki zuten ikus-entzunezko komunikazioa eta zinema erabiltzen hastea. Zertarako? Kulturen arteko elkarrizketa sustatzeko, bakoitzaren identitateak eta errealitateak ezagutzeko.
Kasu gehienetan, hasieran elkar ezagutzeko helburu zuten bakarrik, komunitate askok ez zekitelako beste komunitate indigena batzuk zeudenik ere. 36 kultura dira, ezberdinak; bakoitzak hizkuntza bat du. Hizkuntza horiek onartu ditu 2009ko Boliviako Estatuko Konstituzio Politiko berriak, baina onarpenetik harago, hizkuntzen presentzia orekatzen ahalegintzen da konstituzioa, eskubideei erabateko onarpena emanez, nagusia den mendebaldeagaz edo hiri-kulturagaz aukera-berdintasuna izan dezan.
Komunikazioan ere, protagonista bakarra izan da mendebaldeko kultura hori 1996ra arte. Prozesua abiatu arte, ez zegoen indigenen zinemarik edo telebista-katerik. Apurka-apurka, presentzia hori osotasuna hartzen joan da: kultura eta hizkuntza berrestea, eta presente egoteko aldarrikapen historikoa.
"Errealitate indigena baztertuta eta jazarrita egon zen, harik eta komunitateek ikus-entzunezko komunikazioa eta zinema bereganatu arte. Jabe egin dira erabilera bi emateko".
Batetik, barrura begira, komunitateek euren burua sendotzeko, fikziozko filmen, dokumentalen eta telesaioen bidez; barne-begirada edo imaginarioa indartzen dute horrela, eskubidea dute-eta euren imaginario propioa izateko, xurgatzen zieten irudia berreskuratzeko, komunitateetara bueltan ez zetorren irudia berreskuratzeko.
"Era berean, arazoez berba egiteko ere erabiltzen dute: betidanik gizartean egon den estruktura kolonialak edo neokolonialak komunitateei ere eragin die, eta garrantzitsua zen ikusten hastea hori aldatzen zebilela hainbat modutan. Adibidez, parekidetasuna: emakume indigenaren rola gaur egun «arazo bat» da leku guztietan".
Bolivian, komunikazioak eta zinemak balio izan dute begirada deskolonizatzailea emateko, arimatik edo pentsamendutik abiatuta. Barrura begiratzeaz gainera, komuna izan daitekeen hori ere ikusten hasteko tresna izan dira: aldarrikapen komunak, borroka komunak, arazoak, etsaia, nor dagoen horren guztiaren atzean, garapenerako eta aurrerapenerako proposamenak...
Zein da bigarren erabilera?
I. S.: Kanpora begira: presentzia-eza orekatzeko. Izan ere, gizarteak ia bizkarra ematen zion errealitate indigenari eta landa-eremuei. AEBei eta Europari begiratu eta euren balioak hartzen zituzten. Komunikazioak zubi bat eraiki du, herri indigenek eurek sortua, itxaron barik ea Estatuak edo beste sektore batzuek egingo duten.
Herri indigenek ehundu zuten elkarrizketarako eta topaketarako formula bat, Konstituzio Politikoa baino askozaz lehenagotik zetozen beste balio batzuekaz. Balio horiek komunikazioa deskolonizatzeari, praktika kolektiboari, izaera komunitarioari, Amalurrarekiko eta bizitzarekiko errespetuari heltzen diete.
Praktikan, zuzendari bako pelikulak egiten dituzte, zuzendaritza-taldea dagoelako, kolektiboa, eta taldeak erantzukizuna dauka bai komunitatearen aurrean, bai euren erakundeen aurrean. Era horretan eraiki da ekoizpen propio zabal bat, prestakuntza jaso duten ehunka komunikatzaile eta zinemagile indigenak egindakoa.
Zein da Mexikon bizi duzuen errealitatea?
Mariano Estrada: Tzeltal herrikoa naiz ni: tzeltaldarrak Mexikoko hegoaldean bizi gara, Guatemalako mugan. Chiapas, Guerrero eta Oaxacan daude herri indigenen kontzentraziorik handienak Mexikon. 62 herri indigena gara, eta gehienak hegoaldean gaude. Horrek azal dezake zergatik dagoen komunikatzaile indigena ugari han.
Inguru hartan jaiotzen dira gizarte-mugimendu denen borroka-ekimen gehienak. Komunikazioaren aldetik, herri indigenek euren burua aldarrikatzeari ekin diote, herri gisa, gizakiak izateagatik dituzten eskubideak errespeta daitezen. Hori dela-eta, jazarri gaituzte; gutariko batzuk kartzelatu, desagerrarazi, hil ditu mugimendu guztiak isilaraztea helburu duten Estatuaren eta boterearen jendeak.
"Lider komunitarioak eta kolektiboak eta antolakuntza-buruzagiak akabatzen dituzte. Komunikatzaile indigenak betetzen duen zeregina da herrien borroka horri ahotsa ematea, eta horrexegatik ere jazartzen dituzte: hilketak, espetxeratzeak, desagerrarazteak".
Artikuluren batean idatzi dudanez, komunikatzailea edo idazlea izatea testamentua idaztea bezalakoa da, beti idatziko baituzu Estatuaren aurka, bizi den errepresioaren kontra. Halandaze, beti izango zara jazarpenaren jomuga, eta edozein unetan desager zaitezke. Batez ere, Mexikon. A
ntzera gertatzen da kontinente osoan, baina Mexikon komunikatzaile izateak bereziki arrisku handia dakar. Hala, duda-mudatan ibiltzen gara horrelako jarduerak bete aurretik. Salaketa-lanak egiten ditugunok, batez ere gure komunitateen lurren defentsan, batu egin gara komunikatzaile indigenen CLACPI sarera.
Baina, daborduko, ez gara bakarrik Latinoamerikako indigenak, Amerikako iparreko kolektiboak ere badaude sarean, eta itsasoaren alde honetako kolektiboak eta GKEak ere bai. Mugarik Gabe, adibidez, bada CLACPIko kidea, alterNativa elkarte katalana ere bai. CLACPIk antolatzen dituen nazioarteko zinema festibaletan ere, Indiako edo Zeelanda Berriko herri indigenak ere egoten dira. Zabaldu egin da; globala da.
Komunikazioa zentzu kolektibo batean ulertzen duzue.
B. N.: Zinemaren kasuan, adibidez, ez dugu ohiko antolakuntza (zuzendaria, kamerak, aktoreak...) erabiltzen. Komunitatea da filma egiten duena. Komunitateekin zer ikusia duen edozer sortzen da modu kolektiboan, helburua ez baita mezu pertsonal bat helaraztea.
I. S.: Dena den, badaude baita euren kabuz lan egiten duten eta norbanako gisa eragiten duten zinemagileak ere. Ez da zerbait homogeneoa, oso anitzak dira kultura indigenak.
Zein da hizkuntzaren berreskurapenari begira komunikabide indigenek betetzen duten funtzioa?
B. N.: Guk irratia baliatzen dugu hirietan hizkuntza berreskurapenaren alde aritzeko. Ume eta gazteetan arreta berezia jartzen dugu, tailerrak eta antzeko ekimenak antolatuz. Hizkuntzak dira herri indigenen identitatearen osagai nagusia, eta horregatik oso garrantzitsutzat hartzen dugu euren berreskurapenaren aldeko pausoak ematea.
I. S.: Boliviako gobernuak eman ditu hizkuntza indigenen aldeko hainbat pauso, duela zenbait urte imajinatu ere ezingo liratekeenak. Gu beti ahalegintzen gara gure ekoizpenak komunitatearen jatorrizko hizkuntzan egiten, eta hori oso baliagarria da hizkuntza galtzear duten indigenentzako.
M. E.: Ez da soilik hizkuntza, badaude baita galtzen dabiltzan beste ezagutza kolektibo batzuk; nekazaritza edota sendabelarrei begirakoak, adibidez. Eta ikus-entzunezkoak oso egokiak dira mota horretako ezagutzak gorde eta hedatzeko.
Emakume eta gizonen arteko parekidetasuna ere lantzen dute komunikabide indigenek?
B. N.: Emakumeek beti izan ditugu oztopoak horrelako proiektuetan parte hartzeko. Zapalkuntza hirukoitza jasaten dugu: emakumeak izateagatik, indigenak izateagatik eta pobreak izateagatik. Lagun kazetari ugari galdu izan ditugu bidean, kazetariekiko indarkeria askoz nabarmenagoa baita emakumeen kasuan. Hala ere, badaude ahotsa altxatu duten emakumeak, gauza asko baititugu esateko.