Burgos probintziako Onura Publikoko Mendien Katalogoan (1901), Urduñak eta Villalba de Losak partekatzen duten mendilerroaren eremua hiru menditan banatu zen, esleipen anbiguo batekin jabetzari dagokionez: 'Dehesa del Agua', 'Los Valles' eta 'Auzalon'. Horrela zehaztu zen toki horien jabetza, hurrenez hurren: 'Villalba eta beste batzuk', 'Villaba' eta 'Villaba eta Murita'.
Alde guztien artean hitzartutako betearazte-gutunetan eta akordioetan ezarritakoaren aurka, Urduña, Murita, Mijala eta Zaballa ez ziren espresuki agertu 'Dehesa del Agua' eta 'Los Valles' mendietarako esleitutako jabetzetan.
Mendi publikoen deklarazioak ez zuen inolako aldaketarik ekarri mendilerroaren jabetza-erregimenari dagokionez, eta hala geratu zen XX. mendeko lehen sei hamarkadetan, zeintzuetan Villalbak eta Urduñak batera eta modu baketsuan erabili zituzten 'Dehesa del Agua' eta 'Los Valles' mendietako aprobetxamenduak. Onura publikoko mendien arloko baso-legediak, ordea, jabetza-presuntzioa bermatzen du onura publikoko mendien katalogo probintzialean agertzen diren erakundeentzat. Bertan zehazten denez, titular gisa agertzen diren herriek bide zibila baliatu behar dute beste herri batzuen jabetza partekatuaren aitortza ukatu nahi badute.
Horixe izan zen, hain zuzen ere, Urduñak 1959an bizi izan zuen egoera. Villabak uko egin zion hiria jabekide gisa aitortzeari, baso-legediaren neurrigabeko interpretazio bat eginez.
Urduñak mendilerroko eskubideen defentsan egindako urratsak blokeatu egin dira, akats administra- tiboak eta prozedurazko edukia duten erabaki judizialak medio
Espedientea galtzea
Villalba, Murita, Mijala eta Zaballak 1955eko urriaren 30ean egin zuten 1955-1960ko bosturtekorako larreen enkantearen esleipena, Urduñako Udalaren baimenik eta ezagutzarik gabe. Lau herri horiek 'Dehesa del Agua' mendia birpopulatzeko kontratua sinatu zuten Baso Ondarearekin 1955eko martxoaren 11n, eta horren ostean etorri zen jokabide aldaketa.
Enkantearen deuseztapena notario bidez erreklamatzeko eta lehentasunez erosteko eskubidea egikaritzeko saiakerek huts egin zuten, indarrean zeuden lege-preskripzioek Urduña mendiaren jabe den erakunde gisa onartzen zuten arren. Horren ondorioz, 1959ko maiatzaren 21ean, Urduñak helegitea jarri zuen administrazio-bidetik, larreen enkantearen behin betiko esleipena baliogabetzeko.
Aldi berean, zorrak eta eskubide errealak inskribatzeko eta erregistratzeko espedientea izapidetu zuen, baso-legedian Onura Publikoko Mendien kasurako ezarritakoaren arabera. Honakoa eskatu zuen: 'Dehesa del Agua' mendiaren jabekidetzaren aitortza, mendilerroko lurzoru-aprobetxamenduen jabekidetza aitortzea eta Recuento mendiko zuhaitzen gaineko eskubide esklusiboa ematea.
XX. mendeko lehen sei hamardetan Villabak eta Urduñak batera eta modu baketsuan erabili zituzten mendiak
Nekazaritza Ministerioak 1961eko martxoaren 15an plazaratutako aginduak ondorioztatu zuen agerian geratu zela 'Dehesa del Agua' mendiko larreak eta urak ia 50 urtez ustiatu zituztela bizilagunek,Villalba de Losaren eta inguruko herrixken baimenarekin. Hori dela eta, gunea Burgosko Probintziako Onura Publikoko Mendien Katalogoan erregistratzea eta jasotzea agindu zuen ministerioak. Agindu horren ondorioz, gobernu-bidea agortu zen Urduñako Udalak egindako eskaeran ebatzi gabeko gaiei dagokienez.
Villalba de Losa, Murita, Mijala eta Zaballako Administrazio Batzarrek helegitea jarri zuten Nekazaritza Ministerioaren aginduaren aurka, baso-administrazioak espedientea izapidetzean prozedura akats bat egin zuela argudiatuz. 1963ko ekainaren 11ko epaiaren bidez, Auzitegi Gorenak helegitea onartu zuen, eta Burgosko Baso Barrutiari agindu zion entzunaldi-izapidean egindako bazterketa zuzentzeko eta espedientearen instrukzioarekin jarraitzeko beste ebazpen bat eman arte. Hurrengo urteetan Burgosko Baso Barrutiak ez zuen Auzitegi Gorenak agindutako lana egin, Urduñako Udalak hura betearazteko kudeaketak egin zituen arren. 1964ko irailaren 12an, Bizkaiko Baso Barrutiko ingeniari buruak Urduñari jakinarazi zion antzeko eskumena zuen Burgoseko erakundeak 1960an hasitako espedientea galdu zuela jakinarazi ziola.
Urduñak mendilerroan dituen eskubideak berreskuratzea lehentasunezko gaia izan zen egungo aro demokratikoko lehen udalaren agendan. Alkateak, 1981eko apirilaren 5an sinatutako idazki baten bidez, 1963ko ekainaren 11ko epaia betearazteko eskatu zion Nekazaritza eta Arrantza ministroari. Urte bereko maiatzaren 2an, mendilerroko larre-eskubideak baliatzeko asmoaren jakinarazpena bidali zion posta ziurtatu bidez Villaba de Losako Administrazio Batzarreko lehendakariari. Maiatzaren 11n, udalak Nekazaritza eta Arrantza ministroari bidalitako idazkiaren kopia helarazi zion ICONAko ingeniari buruari. Tokiko erakundeak eta Bizkaiko Foru Aldundiak Fernando Garrido Falla abokatua kontratatu zuten Nekazaritza Ministerioaren aurrean beharrezko izapideak egiteko, Auzitegi Gorenaren 1963ko ekainaren 11ko epaiak Baso Barrutiari agindutakoaren betearazpena eskatzeko.
1982ko martxoaren 27ko idazkian, ICONAko Probintzia Zerbitzuko buruak Urduñako Udalari helarazi zion espedientearen jarraipena hasi zela, Auzitegi Gorenaren epaiak erabakitakoaren arabera, eta jakinarazi zion frogak aurkezteko eta alegazioak egiteko epea ireki zela.
Administrazio-espedientea galtzearen ondorioz,espedientea berriz izapidetzen hasi zen ICONA, Burgosko Probintziako Aldizkari Ofizialean 1983ko ekainaren 4an argitaratutako iragarki baten bidez. Iragarki horrekin, Urduñako Udalari hogeita hamar eguneko epea eman zion espedientea aztertzeko eta galdutako informazioa aurkezteko, edo bere interesak defendatzeko beharrezkotzat jotzen zituen datuak aurkezteko.
1983ko uztailean, udal-ordezkaritza bat ICONAren bulegoetara joan zen, artxiboetan gordetako dokumentazioa entregatzera. Agiri horrek egiaztatzen duenez, espediente berria 1983ko azaroaren 11n eratu zen formalki. Eredu autonomikoaren eraikuntzak etenaldi berri bat ekarri zuen. Gaztela eta Leongo Juntako Nekazaritza, Abeltzaintza eta Mendi Sailak 1986/01/21eko Aginduaren bidez amaitu zuen espedientea.
Urduñak espediente administratiboa berraktibatzea lortu zuen, baina horren ebazpena honetara mugatu zen: udalerri bizkaitarra auzitegi arrunten aurrean aldarrikapenak aurkeztera bidaltzera, 1961eko martxoaren 15eko ministro-aginduaren edukiei buruzko ebazpen administratiborik egin gabe.
Villalba, Murita, Mijala eta Zaballak Urduñako Udalaren baimenik eta ezagutzarik gabe egin zuten larreen enkantearen esleipena
Erreklamazioa, trabatuta
1998ko maiatzaren 13an, Urduñako Udalak, Larruazabalgo Administrazio Batzarrak eta Bedarbide abeltzain elkarteak beste eskakizun bat aurkeztu zuten mendilerroko eskubideak erreklamatzeko. Baina Urduña bide zibilera igorri zuten berriz. Auzitegi Gorenak, 2008ko abenduaren 3ko epaiaren bidez, 1999ko agindua baliogabetu zuen, eta, prozedurako akats formalak zirela-eta, espedientea berriz berritzea agindu zuen.
Ondorengo ebazpen administratiboek eta judizialek, 2012an administrazioarekiko auzien bidetik emandako azkena barne, berriz adierazi zuten bide zibila zela gaia ebazteko eremu egokia.
Eskubideak auzitegietan bide zibiletik defendatzeari dagokionez, Urduñak ikusi du Burgosko Probintzia Auzitegian 114/2015 auto-zenbakiarekin hasitako erreklamazioa baztertu egin zela preskribitua zegoela argudiatuta, nahiz eta gai hori 1961etik hona bizirik jarraitzen duela kontsideratu daitekeen. Lehen instantziako 1/2016 zenbakidun epaiak, 2016ko urtarrilaren 11koak, urduñarren aldarrikapenen aurkako ebazpena eman zuen. Ez zuen denbora zenbaketa zehaztu, nahiz eta horretan oinarritu zen preskripzioaren legezko figura aplikatzeko behar diren hogei urteak zehazteko.
Bigarren instantziako 196 zenbakidun epaiaren bidez, 2018ko maiatzaren 31n, Burgosko Probintzia Auzitegiak aitortu zuen mendilerroko lurzoruan eta hegalean ustiapen amankomunak erabiltzen zirela XX. mendearen erdialdera arte, baina argudiatu zuen mendilerroko gailurretako Urduñaren eskubideak preskribatuta zeudela.
Auzitegi Gorenaren 1963ko ekainaren 11ko epaiaren eta ICONAko aholkulari teknikoak 1983ko azaroaren 17an emandako txostenaren artean igarotako hogei urteetan oinarrituta egin zen ebaluazio hori. Aholkulari teknikoaren txostena, Administrazioak hasitako bigarren espedientea amaitzeko egin zen, lehenengoa galdu ondoren. Denbora kalkulua baieztapen kategoriko honekin indartu zen: 1963an Auzitegi Gorenak Nekazaritza Ministerioaren 1961eko Agindua baliogabetu ostean, Urduñak "ez zuen ezer egin mendia erabiltzeko, ezta administrazio-espedientea berraktibatzeko ere".
Denbora tartearen zenbaketa ofizioz egin zen. Urduñari ez zitzaion aukerarik eman alegazioak egiteko eta 1983. urtea baino lehen egindako jarduketak egiaztatzeko, baso-administrazioari Auzitegi Gorenak 1963an agindutakoa betetzera behartzeko egindakoak.
Urduñak mendilerroan dituen eskubideak berreskuratzea lehentasunezko gaia izan zen egungo aro demokratikoko lehen udalaren agendan
Auzitegi Gorenaren erabakia
Auzitegi Gorenak, 2020ko azaroaren 4ko erabakiaren bidez, bertan behera utzi zuen kasazio-errekurtsoa, teknika juridikoko kontuak argudiatuta. Epaileek interpretatu zuten apelazioak ez zuela kasazio-interesik, alde demandatzailea -Urduña- larreen jabekidetzari lotutako jurisprudentzian oinarritu zelako. Baina Urduñak aurkeztutako erreklamazioa basoko aprobetxamenduen zor bati buruzkoa zen. Arrazoi formalengatik errekurtsoa ez onartzeak, ordea, berretsi egin zuen 2018ko maiatzaren 31ko epaiaren legezko baliozkotasuna.
Zuzenbidearen printzipioak alde batera utzita eman zen epai hori, eduki juridikoaren muina gertakari desitxuratu eta faltsuetan oinarritzen delako. Nire ustez, datu hori kontuan hartzeko modukoa zen eta arrazoi nahikoa zen prozesuaren errepikapena eskatzeko, ahozko ikustalditik aurrera.
Laburbilduz: Urduñak mendilerroko eskubideen defentsan egindako urratsak blokeatu egin dira, akats administratiboak eta prozedurazko edukia duten erabaki judizialak medio. Hala ere, Urduñari oraindik aukera geratzen zaio aprobetxamenduen jabekidetza partekatua erreklamatzeko, eta gai hori ez da preskribatzen, onura publikoko mendiak direlako.