2022ko urte honetan, ehun urte beteko dira Gorbeia eremu babestu izendatu zutenetik. 1922ko abuztuaren 18an, Bizkaiko Diputazio Probintzialak Gorbeiako Mendilerroa Parke Nazional izendatzea erabaki zuen, Ramón de la Sota Aburto, Antonio de Araluce eta Antonio de Arguinzoniz, Comunión Nacionalista Vascako diputatuek proposatuta. Izendapenak mendilerroaren Bizkaiko zatia baino ez zuen hartu (1. irudia). Ekimenaren helburua izan zen txangozaletasunaren bidez lekuaren erabilera publikoa sustatzea eta kokaguneko jarduera ekonomikoak bultzatzea (1). Gorbeia euskal erakunde batek babestutako lehen gune menditarra izan zen.
Deklarazio horrek aukera eman zuen ekoizpen-inbertsioen programa modu koordinatuan gauzatzeko; izan ere, arrazoi batengatik edo besteagatik, Bizkaiko entitateak Gorbeiako eremuan modu bereizian jarri zuen martxan programa hori, hainbat alderditan: baso-berritzeak, larreen hobekuntza, behi eta ardi-aziendaren hazitarako ukuilua, txabolak eraikitzeko, askalekuak jartzeko eta bideak konpontzeko.
Hala ere, erabilera publikoa izan zen adierazpenaren alderdi nagusia. Tontor garaiena izateak eta igotzeko zailtasunek garaiko euskal alpinisten erreferentziazko mendia bihurtu zuten Gorbeia. Mendizaleek, gaua bertan igaro nahi zutenek, ez zuten beste aukerarik: satenean olanazko dendetan lo egitea, aterpe naturalak edo Sanatorioko pabilioi abandonatuak erabiltzea, eta baita txabolak ere, horretarako prest zeuden artzainekin kudeatu ondoren. Bilboko mugimendu txangozalearen buruzagiek aterpe bat eraikitzeko beharra azaldu zieten Bizkaiko agintariei. Proiektu hori izan zen Bizkaiko Foru Aldundiak 1920 inguruan egindako gestioen buru, leku hori gune babestu izendatzeko. Gorbeian aterpe bat eraikitzeko plan instituzionala, ordea, gelditu egin zen proiektatutako eraikuntzaren kostu handiagatik (170.000 pezeta).
Azkenean, Eleuterio Goikoetxea izeneko partikular batek eraiki zuen mendi-azpiegitura. 1921eko abuztuaren 11ko idazki baten bidez, Aldundiari helarazi zion babes etxola bat eraikitzeko asmoa, Egiriñaon: bertan, «Zallaroarte» parajean, 3,5 hektareako lursail baten jabe zen. Eraikina gurutze formarekin dago, pagoz inguratutako zelai batean, eta 1922ko uztailaren 7an hasi zen, 20 lagunentzako zerbitzuak ematen. Aterpeak ostatu, higiene eta elikadura-zerbitzuak bermatu zituen, mantenu-pentsioa jasotzeko eta pertsonak eta janariak garraiatzeko zalduntza alokatzeko aukerarekin. Sexu desberdinetako pertsonek erabiltzea errazteko, 1923ko abuztutik urrira bitartean, bigarren gorputz bat eraiki zuen hegoaldean, sukalde eta gela independenteekin, eta zortzi pertsona gehiagorengan harrera-gaitasuna handitu zuen (2. eta 3. irudiak). Horrela, euskal txangozaletasunak mendizaletasunaren praktika soziala sustatzeko azpiegitura bat izan zuen Gorbeian. Aldundiak 21.000 pezetako ekarpenarekin (kostu osoaren % 44) finantzaketan laguntzera mugatu zuen bere partaidetza, 47.763 pezetako balioarekin. Emandako diru-laguntzen ordainetan, Aldundiak Goikoetxeari ezarri zion beste kontrapartida batzuen artean: 1) lau ohe eta zerbitzu (argia, edateko ura, dutxa, sutarako egurrak, sukaldea) erabiltzeko eskubidea hogei urtez gordetzea haurtzaindegiko langileentzat, 2) 2,5 hektarea lagatzea abeltzaintzako instalazioak (4. irudia) eraikitzeko, eta 3) kuota berrien maximoa % 50era mugatzea.
Bizkaiko Foru Aldundiak onartu zuen Gorbeia gune babestu izendatzea, hiriko gizarte-mugimenduek eskatuta. Hala ere, tokiko erakundeek eta biztanleek ondo hartu zuten adierazpena. Tokiko korporazio batzuek, zehazki Zeanurik, aitorpenean aktibo bat ikusi zuten funtsean nekazaritzakoa den tokiko ekonomia baten dibertsifikazioan; 1926ko urriaren 10ean hartutako erabakiaren bidez, Zeanuritik gailurrerainoko ibilbidearen iturriak eta seinaleak konpontzea onartu zuen, 250 metroz behin egindako ibilbidea adierazita. Eleuterio Goikoetxea bezalako ekintzaile batek (Zeanuri, 1888-1956) egoera turismo alpinoko zerbitzuen hornitzaile bihurtzeko aukera gisa ulertu zuen, eta kontratista gisa, erakunde publikoen erabakiak gauzatu zituen (abeltzaintza, bidea seinaleztatzea...).
Naturguneen babesa, garai hartan, sortzen ari zen politika publikoa zen, eta bertan lehentasuna ematen zitzaion borondatezko erabakiari, babes-eduki eta -figurei buruzko gogoeta teoriko-kontzeptualari baino. Sustatzaileen kultura eta filosofia protekzionista oinarrizkotzat jo daiteke. Deklaratzeko erabakiak ez zuen berariazko aipamenik egin zaindu beharreko eremuaren natura-balioei eta historia- eta kultura-ondareari buruz. Basoberritzean, hostozabalak (haritzak) erabili ziren, baina, neurri batean, jarduera protekzionistarekin kontraesanean, espezie nagusiak exotikoak izan ziren, batez ere, erretxinadunak (Laricio pinuak, Itsas pinuak, Silvestre eta Insignis pinuak, Abeto Douglas). Bestalde, Gorbeia gune babestu gisa katalogatzeko hautatutako figura ez zetorren bat parke nazionalaren egungo definizioarekin; izan ere, parke nazionalean, giza okupazioak eta ustiapenak eragindako funtsezko aldaketarik gabeko ekosistemak dituzten erabilera publikoko espazioak daude. Jendeak naturarekin harremana izan dezan laguntzeko eta abeltzaintza- eta baso-osagaietan ondare ekologikoaren aprobetxamendu ordenatua sustatzeko, kategoriarik egokiena natura-parkea da, hain zuzen ere 1994an Eusko Jaurlaritzak aukeratutako babes-figura, espazioa babesteko.
Babesgunearen legezko figura ematea, garai hartan, Estatuko administrazioaren eskumena zen. Primo de Riveraren (1923-1930) erregimen politiko diktatorialaren ezarpena oztopo politiko bat izan zen, nekez gaindi zitekeena eremu babestu gisa arauzko izapidetzean aurrera egiteko. Inbertsio-programa diseinatua desegiten joan zen pixkanaka, 1927 aldera desagertu zen arte.
(1) Gaiari buruz gehiago jakin nahi dutenek Kobie aldizkariaren webgunera jo dezakete, honako artikulu hau kontsultatzeko: “Gorbeia: sierra declarada parque nacional en 1922”, Kobie-Antropologia kulturala, 22 (2019-2020), 51-68.
Gorbeiako Mendigunean 1920an Parke Nazional izendatzea aurreikusita dagoen
eremuaren krokisa. Iturria: AHFB, Areatza, C-79/10.
Egiriñaoko aterpearen handitzearen planoa, 1924an egina. Iturria: AHFB, AX-439/016
Behi eta ardi-aziendaren hazitarako ukuilua, Diego Basterra eta Juan Eguileorren
proiektuaren arabera. Iturria: AHFB, AX-439/016.